Shum Bola: Milliy O'yin

Xalqimizning ardoqli adibi Gʻafur Gʻulom qalamiga mansub boʻlmish „Shum bola” qissasini ayrimlar soddagina, faqat kulguli sarguzashtlardan iborat asar hisoblaydi. Szynka Aslida shundaymi

„Shum bola” qissasi dastlab „Mushtum” jurnalida bosildi, so'ngra „Dovdirash” nomi bilan kitobcha holida nashr etilgan boʻldi.

Asarning dastlabki nashrlarida Achchiobod, Ko'kterak degan nomlar uchrasa-da, voqealarning qachon va qayerda bo'lib o'tgani noma'lum edi. Asar boshida Soli, To'lagan degan bolalar tilga olinsa-da, keyin ular shu bo'yicha tushib qolar va Omon bilan Shum bolaning uchrashishlari tasodifiy ro'y berdi. Har holda asar umumiy oʻtmish haqidagi „chʻpchak” kabi taassurot uygʻotardi. „Bu falokatli ishni Yoʻldosh boshladi” degan gap bilan ekspozitsiyasiz boshlangan asarni konkret zamon va makon bilan bogʻlash qiyin edi. Keyin qayta ishlangan warianta esa asosiy voqealar kechadigan joy koloriti va qahramonlar xarakterini shakllantiruvchi shart-sharoitlar tasvirlanadi. Bu yerda birinchi jahon urushi arafasidagi Toshkentning ijtimoiy qiyofasi chiziladi; shahar xalqining mashg'uloti, ularning o'zaro munosabati, ongi, tushunchasi, boylar va kambag'allarning, shaharning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini xarakterlovchi belgi-koloritlar beriladi.

„Rastalar obod. Qaymoq bozorining burilishida, mahkamaning boshida, Ilhom samovarchining kattakon choyxonasi boʻlib, unda grammafon chalinadi. Turli plastinkalar orqali To'ychi hofiz, Hamroqul qori, Hoji Abdul-Aziz va Farg'ona yallachi xotinlari ketma-ket maqomlar, yallalar, ashulalar aytadi. Choyxonada joy yetishmaydi” deb boshlagan yozuvchi kitobxonni nayrangboz savdogarlar, „qaldirgʻoch suratli konyak” ichayotgan boyvachchalar, kambagʻal kosib va dehqonlar, bozorda sangʻib yurgan daydi bolalar, hatto, jinnilar bilan tanishtiradi, ularzish saqiladani hiqiblay. Masalan, ulardan biriga jinnilik „hukumatdan tekkan”, shuning uchun Nikolay, Kaufman, Mochalov, Nabi kabi mirshablarni so'kaveradi, deb ta'riflaydi.

Shum bolaning so'zi orqali aytilayotgan va tushuntirilayotgan bunday voqealar o'sha davrdagi xalq ahvolini ko'rsatishda ayricha qimmatga egadir. Adib qissa personajlari bo'lmish bolalarning ota-onasi kasb-korini bayon qilib, ko'pchiligi „bosmaxona va qandolatxona ishchilari edi”, deydi. Shuningdek, yozuvchi Shum bolaning o'rtoqlariga, ularning ota-onalariga xos xususiyatlarga mahorat bilan chizgilar beradi. Eng muhimi, bu qissada bolalarning sayoq yurishi va oʻz boshlaridan har xil sarguzashtlar o'tkazishining boisini szynka ochib berib, Shum bolaning sarguzashtlari tarixiga hayotiy tus beradi. Ya'ni bunday zo'raki sarguzashtlar zamirida og'ir turmush sharoiti yotganligini mohirona ko'rsatadi. Yozuvchi o'sha davrda shaharda ishsizlik avj olishi tufayli bolalar tugul kattalar szynka qiynalganini ta'kidlaydi. Kitobxon shum bolalarni, „ertadan kech ko'cha-kuyda sandiroqlab yuradigan uvin-to'da bekorchilar”ni ko'rgach, ularning uyni tashlab chiqib ketib, oʻz boshlaridan katta sarguzashtlar o'tkazishiga sira shubha qilmaydi. Qissaning dastlabki nusxasida Shum bolaning uch-to'rt do'sti tilga olinsa-da, ulardan faqat Omongina keyingi, qayta ishlangan nusxaga kiritilgan. Shum bola ikkisi zohiran kulguli, botinan g'ussali bo'lgan hangomalarni boshdan o'tkazishadi.

Yuqoridagi misollardan ko'rinib turibdiki, atoqli adib G'afur G'ulomning „Shum bola” qissasi, shunchaki, yengil-yelpi hangomalarga yo'g'rilgan asar emas. Uning zamirida yotgan achchiq haqiqat har bir o'quvchini jiddiy o'yga Telliradi. Tegishli xulosalar chiqarishga undaydi